‘इंडॉलॉजी’ आणि करिअर

 

आपण कोण, आपण आज जसे आहोत तसे का आहोत? आपण कुठून आलो, संस्कृती म्हणजे काय, आपल्या संस्कृतीचा पाया कशावर उभा आहे, आपल्या हजारो वर्षांच्या इतिहास काय आहे? आपला देश त्याची भौगोलिक सीमा, आपलं राहणीमान अशा आणि या सारख्या असंख्य प्रश्नांची उत्तरं देणारं क्षेत्रं म्हणजे ‘इंडॉलॉजी’. इंडॉलॉजी म्हणजे साध्या भाषेत सांगायचं, तर भारत आणि त्यातील ऐतिहासिक, सामाजिक, राजकीय, भौगोलिक, भाषिक, सांस्कृतिक, स्थापत्य, साहित्यिक बाबींचा अभ्यास करणारं शास्त्र. आपल्या देशाचा इतिहास, तत्त्वज्ञान, धर्म, कला, भाषा, समाजरचना, परंपरा आणि जीवनपद्धती या सगळ्याचं एकत्रित अध्ययन म्हणजे इंडॉलॉजी. म्हणजेच, आपली ओळख, आपल्या संस्कृतीची वाटचाल आणि तिचं जगाशी असणारं नातं समजून घेण्याची ज्ञानशाखा म्हणजे भारतशास्त्र अर्थात ‘इंडॉलॉजी’

वेद, उपनिषदे, महाकाव्यं, पुराणं, नृत्य, संगीत, मंदिरकला, लोककथा, तत्त्वज्ञान या सगळ्यांनी आपला समाज घडवला आहे. पण या सगळ्याच्या मागचं विचारविश्व, माणसाची मानसिकता, भाषेचा प्रवास, राजकीय घटना आणि समाजाची रचना कशी बदलत गेली, हे समजून घ्यायचं असेल, तर इंडॉलॉजी हा एक समर्पक अभ्यासविषय आहे. हा विषय केवळ भूतकाळात रमण्यासाठी नाही, तर आजच्या जगात आपल्या परंपरेचं महत्त्व नव्यानं समजून घेण्यासाठीही अभ्यासायला हवा.

इंडॉलॉजी शिकण्यासाठी सर्वात आधी इतिहास, संस्कृत, तत्त्वज्ञान किंवा समाजशास्त्र या विषयात थोडी गोडी असणं गरजेचं आहे. भारतात अनेक विद्यापीठांत हा विषय ‘Indian Studies’, ‘Sanskrit and Indology’, ‘Ancient Indian History’, ‘Culture and Archaeology’ किंवा ‘Comparative Religion’अशा नावांनी शिकवला जातो. पदवीपासून ते डॉक्टरेटपर्यंत यामध्ये शिक्षण घेता येतं. दिल्ली विद्यापीठ, बनारस हिंदू विद्यापीठ, सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ, टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठ इ. अनेक शिक्षण संस्थांमध्ये या विषयाचं शिक्षण अत्यंत सखोल पातळीवर दिलं जातं. परदेशात ऑक्सफर्ड, हार्वर्ड, केंब्रिज आणि हायडेलबर्ग यांसारख्या विद्यापीठांमध्ये इंडॉलॉजी ही स्वतंत्र शाखा म्हणून ओळखली जाते.

या अभ्यासक्रमात विद्यार्थ्यांना संस्कृत, पाली, प्राकृत, मोडी अशा प्राचीन भाषांचं ज्ञान दिलं जातं. त्याचबरोबर इतिहास, पुरातत्त्व, धर्मशास्त्र, लोकसंस्कृती, कला इतिहास, तत्त्वज्ञान आणि भाषाशास्त्र यांचा समावेश असतो. या अभ्यासात फक्त ग्रंथ वाचायचे नसतात, तर त्या ग्रंथांच्या काळाचा, समाजाचा, विचारप्रवाहाचा आणि जीवनमूल्यांचा सखोल अभ्यास केला जातो. उदाहरणार्थ, रामायण वाचताना त्यातली कथा नव्हे तर त्या काळातला समाज, स्त्रीची भूमिका, राज्यसंस्था आणि त्या काळची नैतिक मूल्यं या सगळ्याचं विश्लेषण केलं जातं. म्हणजेच, इंडॉलॉजी हा विषय माणसाला विचार करायला शिकवतो, वाचलेल्या प्रत्येक गोष्टीकडे नव्या नजरेनं पाहण्याची सवय लावतो.

अनेकांना वाटतं इंडॉलॉजी म्हणजे फक्त पुस्तकं आणि संशोधन, पण खरं तर या क्षेत्रात करिअरच्या संधी खूप विस्तृत आहेत. विद्यापीठं, संशोधन संस्था आणि सांस्कृतिक केंद्रांमध्ये प्राध्यापक, संशोधक किंवा रिसर्च असिस्टंट म्हणून काम करता येतं. भारतीय तत्त्वज्ञान, धर्म आणि इतिहासावर चालणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय प्रकल्पांमध्येही इंडॉलॉजिस्टची मोठी मागणी आहे. त्याशिवाय संस्कृत, पालि, प्राकृत,मोडी किंवा तमिळसारख्या भाषांतील ग्रंथांचं भाषांतर करणारे तज्ज्ञ आज फारच कमी आहेत, त्यामुळे भाषांतर, लेखन आणि सांस्कृतिक संपादनाच्या क्षेत्रातही चांगल्या संधी उपलब्ध आहेत.

इंडॉलॉजी शिकलेले लोक संग्रहालयं, पुरातत्त्व विभाग, आणि हेरिटेज प्रकल्पांमध्येही महत्त्वाची भूमिका बजावतात. प्राचीन वस्तू, शिल्पं, ताम्रपट, हस्तलिखितं यांचा अर्थ लावणं आणि त्यांचं जतन करणं हे सगळं काम आज अत्यंत प्रतिष्ठेचं आहे. सरकार आणि खाजगी संस्था वारसा-जतन, सांस्कृतिक पर्यटन, शिक्षण आणि धोरणनियोजन या क्षेत्रांमध्येही इंडॉलॉजिस्टना संधी देतात. माहितीपट, पॉडकास्ट, सांस्कृतिक मासिकं, शैक्षणिक चॅनेल्स अशा माध्यमांमध्ये लेखन, स्क्रिप्टिंग आणि सल्लागार म्हणून काम करण्याची संधी मिळते. अगदी परदेशातील विद्यापीठांत भारतीय संस्कृती शिकवणारे प्राध्यापक किंवा संशोधक म्हणूनही इंडॉलॉजिस्ट काम करू शकतात. भारतीय सांस्कृतिक केंद्रं आणि एम्बसीजमध्येही त्यांचं स्वागत होतं.

इंडॉलॉजी हा विषय त्या लोकांसाठी, ज्यांना “का?” हा प्रश्न सतत पडतो, जे आपल्या संस्कृतीकडे केवळ भक्तिभावानं बघत नाहीत, तर जिज्ञासेनं आणि समजून घेण्याच्या नजरेनं पाहतात. आणि अर्थात हा विषय फक्त विद्वानांसाठी नाही, तर प्रत्येक विचारशील माणसासाठी आहे, जो आपल्या मुळांचा शोध घेताना नव्या अर्थानं जगाकडे पाहण्याची इच्छा मनात बाळगतो आहे.

आजचं जग झपाट्यानं बदलतंय. ग्लोबलायझेशनच्या या काळात आपण जगाशी जोडले जात आहोत, अशा वेळी इंडॉलॉजी आपल्याला आपल्याच मातीशी घट्ट जोडून ठेवतो. हा विषय शिकणं म्हणजे केवळ भूतकाळात रमणं नव्हे, तर त्या भूतकाळातून वर्तमान समजून घेऊन भविष्याचा मार्ग तयार करणं!. आपली परंपरा, आपला विचार आणि आपलं शहाणपण जगासमोर मांडायचं असेल, तर इंडॉलॉजीसारखा विषय आपल्याला ते करण्याचं सामर्थ्य आणि अभ्यासाची उत्तम बैठक देतो असं म्हणता येईल.

म्हणूनच, जर तुमच्यात विचार करण्याची, प्रश्नांचा शोध घेण्याची, संशोधनाची चिकाटी, आहे, भारताविषयी कुतूहल आहे आणि अभ्यासू वृत्ती आहे तर इंडॉलॉजी हा विषय तुमचा आहे. आपल्या संस्कृतीच्या गाभ्यापासून ते जागतिक विचारविश्वापर्यंत नेणारा हा प्रवास आहे. हा प्रवास तुम्हाला स्वतःला, आपल्या समाजाला आणि आपल्या मुळांना नव्यानं शोधायला भाग पाडेल, आणि तुमच्या भूतकाळाविषयीच्या, वर्तमानकाळाविषयीच्या आणि त्यामुळेच भविष्याविषयीच्या जाणीवा बदलतील, नव्या होतील, अधिक स्पष्ट होतील.