अन्न हे प्रत्येक प्राण्याची प्राथमिक गरज आहे आणि त्या अन्नाचे उत्पादन करणारा शेतकरी हा समाजाचा खरा पोशिंदा आहे. भारत हा कृषिप्रधान देश आहे आणि महाराष्ट्र राज्यातही बहुतांश लोकसंख्या शेती व त्यास पूरक व्यवसायावर अवलंबून आहे. शेतकऱ्यांच्या योगदानाची जाणीव ठेवत, त्यांच्या कष्टांचा गौरव करण्यासाठी दरवर्षी १ जुलै हा दिवस ‘महाराष्ट्र कृषी दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. १९६० साली १ जुलै रोजी महाराष्ट्र राज्यात कृषी कायदा अस्तित्वात आला. त्या ऐतिहासिक घटनेच्या स्मरणार्थ, आणि खरीप हंगामाची सुरुवात लक्षात घेता, हा दिवस कृषी दिन म्हणून घोषित करण्यात आला. या दिवशी राज्यभरात विविध कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. कृषी प्रदर्शन, शेतकरी मेळावे, प्रशिक्षण सत्रे, सेंद्रिय व नैसर्गिक शेतीचे प्रात्यक्षिके, कृषी पुरस्कार वितरण, शाळा-महाविद्यालयांतील निबंध स्पर्धा आणि जनजागृतीपर उपक्रम यांद्वारे कृषी क्षेत्राची महत्त्वपूर्ण माहिती जनतेपर्यंत पोहोचवली जाते. शासनाच्या कृषी संबंधित योजनांची माहिती देऊन शेतकऱ्यांना त्यांच्या हक्कांबद्दल जागरूक केले जाते. महाराष्ट्रात ऊस, द्राक्षे, केळी, संत्री, कापूस, सोयाबीन, भात, हरभरा, तूर, गहू, बाजरी इत्यादींचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात होते. हे उत्पादन फक्त शेतकऱ्यांच्या घामातूनच शक्य झाले आहे. पावसाच्या अविश्वासार्हतेवर, बाजारभावातील चढ-उतारांवर, कर्जाच्या ओझ्यावर आणि शेतीमालाच्या खर्चिक निविष्ठांवर मात करत शेतकरी आपले कार्य अविरत सुरू ठेवतो. या झगड्याला ओळख देणे, त्यांच्या समस्यांची दखल घेणे आणि त्यांच्या कल्याणासाठी समाज व शासनाने एकत्रितपणे प्रयत्न करणे हे कृषी दिनाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
सध्याच्या युगात शेतीपद्धती बदलत आहेत. पारंपरिक शेतीच्या मर्यादा लक्षात घेता आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर अपरिहार्य ठरतो आहे. सौरऊर्जा, ड्रोनद्वारे फवारणी, GPS आधारित मृदाआधारित खत व्यवस्थापन, हवामान भाकीतावर आधारित पीक नियोजन, जैविक शेतीचे प्रशिक्षण, शेतीमाल प्रक्रिया उद्योग यांसारख्या उपक्रमांनी शेती अधिक उत्पादनक्षम व नफा देणारी बनू शकते. पण यासाठी शेतकऱ्यांपर्यंत योग्य माहिती पोहोचणे आवश्यक आहे. कृषी दिनाचे हेच एक महत्त्वाचे कार्य आहे माहितीचा प्रसार. सरकारने सुद्धा कृषी क्षेत्राच्या बळकटीसाठी अनेक योजना राबविल्या आहेत. पंतप्रधान किसान सन्मान निधी, पिक विमा योजना, महाडीबीटी योजना, जलयुक्त शिवार अभियान, सेंद्रिय शेती योजना, शेततळ्यांकरिता अनुदान, शेतकरी उत्पादक कंपन्यांना प्रोत्साहन अशा योजनांचा समावेश होतो. मात्र या योजनांचा प्रत्यक्ष लाभ शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचतो की नाही, याची सतत तपासणी होणे आवश्यक आहे. योजनांचा लाभ हा केवळ कागदावर नव्हे, तर प्रत्यक्षात जमिनीवर दिसून आला पाहिजे.
कृषी दिन हा फक्त एका वर्गाचा उत्सव नाही, तर तो सर्व समाजाचा एक सशक्त संवाद आहे. शेतकरी हा केवळ अन्नदाता नाही, तर तो निसर्गाच्या चक्राशी जोडलेला एक विवेकी विज्ञानप्रेमी देखील आहे. त्याच्या अनुभवातून आणि पारंपरिक ज्ञानातूनच आधुनिक तंत्रज्ञानाची योग्य अंमलबजावणी शक्य आहे. म्हणूनच शेतीला नवनवीन संधी, संशोधन आणि नवउद्योजकतेच्या माध्यमातून बळकटीकरण देण्याची गरज आहे. शेवटी एवढेच म्हणावेसे वाटते की, शेतकरी जगला तर देश जगेल. अन्नधान्य उत्पादनाची साखळी मजबूत झाली तरच आर्थिक स्थैर्य निर्माण होईल. म्हणून कृषी दिन ही एक औपचारिकता न राहता, शेतकऱ्यांप्रती असलेली आपली बांधिलकी, कृतज्ञता आणि कृतीशीलता यांचा उगम बिंदू ठरावा. शेतकऱ्याचे जीवनमान उंचावले तरच महाराष्ट्राची खरी प्रगती शक्य आहे. आणि म्हणूनच ‘महाराष्ट्र कृषी दिन’ हा साजरा करणे हे आपल्या सामाजिक जबाबदारीचे प्रतीक आहे.
गुरुप्रसाद सुरवसे
फर्ग्युसन महाविद्यालय, पुणे
