नागपंचमी!

 

भारतीय संस्कृती ही निसर्गपूजेवर आधारित आहे. झाडे, प्राणी, पर्वत, नद्या यांना देवतेचे स्थान दिले गेले आहे. याच परंपरेत नागपंचमी हा सण येतो जो विशेषतः सर्प म्हणजेच नागदेवतेच्या पूजनासाठी ओळखला जातो. श्रावण महिन्याच्या शुद्ध पंचमीला नागपंचमी साजरी केली जाते. या सणाचे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय महत्त्व खूप मोठे आहे. हिंदू धर्मग्रंथांनुसार सर्प हे भगवान शंकराच्या गळ्यातील अलंकार आहेत. विष्णू भगवानाच्या शय्येवर शेषनाग आहेत. पाताळात वसणारा अनंत नाग, मनःशांती देणारा वासुकी, आणि धर्मसंरक्षक तक्षक यांचा उल्लेख पुराणांमध्ये वारंवार आढळतो. त्यामुळे सर्पपूजा ही केवळ अंधश्रद्धा नसून, ती पुरातन धार्मिक श्रद्धेची अभिव्यक्ती आहे. या दिवशी स्त्रिया आणि पुरुष दोघेही नागदेवतेची पूजा करतात. मातीपासून नागाची मूर्ती बनवली जाते किंवा नागाच्या चित्राची पूजा केली जाते. काही भागांत प्रत्यक्ष नागाला दूध अर्पण केले जाते. महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात आणि दक्षिण भारतात नागपंचमी विविध पद्धतीने साजरी केली जाते. विशेषतः गवळण, ओव्या, पारंपरिक गाणी आणि स्तोत्रे या दिवशी गातात. घराच्या उंबऱ्यावर नागाचे चित्र काढले जाते. काही भागांत या दिवशी स्त्रिया उपवास करत नागदेवतेस नमस्कार करतात.

नागपंचमीच्या मागे अनेक पौराणिक कथा आहेत. त्यापैकी एक प्रसिद्ध कथा म्हणजे जनमेजय नावाच्या राजाची. त्याने नागवंशाचा नाश करण्यासाठी "सर्पसत्र" नावाचा यज्ञ केला होता. त्या यज्ञामुळे संपूर्ण सर्पजातीचे विनाश होऊ लागले. पण आस्तिक ऋषीने यज्ञ थांबवला आणि नागवंशाचे रक्षण केले. तेव्हापासून नागपंचमी हा सर्पपूजेचा सण म्हणून मानला जातो.सर्प हे निसर्गातील अतिशय उपयुक्त प्राणी आहेत. ते शेतीसाठी घातक असलेल्या उंदीर, बेडूक यासारख्या प्राण्यांचे नियंत्रण करतात. त्यामुळे सर्पसंवर्धन हे मानवाच्या हिताचेच आहे. नागपंचमीसारख्या सणांमुळे लोकांमध्ये सर्पांविषयी आदरभाव निर्माण होतो. या दिवशी पर्यावरणपूरक आणि सर्पसंवर्धन केंद्रित कार्यक्रम घेणे महत्त्वाचे ठरते.

नागपंचमी हा सण सामाजिक एकोपा आणि महिलांच्या श्रद्धेचे प्रतीक मानला जातो. महिलांच्या गाण्यांनी आणि ओव्या गायनाने नागपंचमीला विशेष रंग भरतो. पारंपरिक लोकगीतांमध्ये सासर-माहेरच्या आठवणी, नागदेवतेचे आशीर्वाद मागणे आणि भावंडांचे कल्याण या भावनांची प्रचिती येते. नागपंचमी हा सण केवळ धार्मिक परंपरा नसून, तो एक सामाजिक, पर्यावरणीय आणि सांस्कृतिक शिकवण देणारा पर्व आहे. निसर्गाशी सुसंवाद, सर्पांविषयी आदर, आणि पर्यावरणाचे जतन यांचा संदेश हा सण आपल्याला देतो. या सणाच्या निमित्ताने आपण सर्पसंवर्धनाच्या दिशेने पावले टाकायला हवीत. श्रद्धा ही विज्ञानसन्मत आणि पर्यावरणस्नेही असली पाहिजे, हे नागपंचमीच्या निमित्ताने लक्षात ठेवले पाहिजे.