अनोखा वाईन कप

'ब्रिटिशांनी उचलून नेलेल्या काही वस्तू' या सिरीज मधली ही तिसरी वस्तू...

व्हाईट नेफ्राइट जेडचा हा अनोखा वाइन कप जेड कारागिरीचा क्लास नमुना आहे आणि भारतीय उपखंडावर १५२६ ते १८५७ पर्यंत राज्य करणाऱ्या मुघल राजवटीच्या दरबारातील सर्वात उत्कृष्ट वस्तूंपैकी एक आहे.

खरं तर भारतात अशा अनोख्या वस्तू आजही प्रत्येक घरात सापडतातचं. माझ्या लहानपणी आजीच्या संदकात मी रक्तचंदनाची एक मजेशीर म्हणजे अनोखी बाहुली होती जी दिसताना बाहुली वाटायची; पण काहीबाही लपवता येणारी म्हणजे चाव्या किंवा तत्सम काही, तेव्हा रजाकाराचा काळ होता. तेव्हा त्यात विष लपवलं जायचं असं ती म्हणजे माझी आजी सांगायची. जेणेकरुन रजाकार अतिप्रसंग करण्याआधी प्राण सोडता यावा घरातल्या बायांना हा हेतू. अर्थात त्याची कधीही कुणाला गरज पडली नाही तो भाग वेगळा; पण सांगण्याचा हेतू हा की संपूर्ण भारतात अशी अनेक माणसं काय किंवा वस्तू काय अनोखी असायच्या!

तर विषयांतर नको.

हा कप म्हणजे व्हाईट नेफ्राइट जेडचा. तर तो मध्ये मुघल साम्राज्यावर १६२८ ते १६५८ पर्यंत राज्य करणाऱ्या शाहजहानसाठी बनवण्यात आला होता. शहाजहान हा अमीर तैमूरचा वंशज होता, जो एक निर्दयी मध्य आशियाई विजेता होता, ज्याने १४व्या शतकात मध्य पूर्व आणि भारतावर हल्ला केला होता. तैमूरची कीर्ती इतकी होती की इंग्लंडमध्ये त्याच्या आयुष्याच्या दोन शतकांनंतर ख्रिस्तोफर मार्लोच्या 'टॅम्बुरलेन' नाटकात तो साजरा झाला.

कपामध्ये मेंढ्याच्या डोक्यासारखे हँडल असलेले दुधाळ रंगाचे आणि एखाद्या वाकड्या दुधी भोपळ्यासारखा दिसणारा असा आणि बेसमध्ये कमळाच्या फुलातून बाहेर पडणारी ऍकॅन्थसची पानांची वैशिष्ट्ये आहेत. जी कपासाठी एक आधार बनवण्यासाठी उभी केली जातात. कपाची विविध वैशिष्ट्ये मुघल दरबारात स्वागत करण्यात आलेल्या विविध सांस्कृतिक आणि कलात्मक बाबींना हायलाईट करतात. त्यांच्या सांस्कृतिक पार्श्वभूमीत पर्शियन आणि भारतीय मुघलसुद्धा पश्चिमेकडील नवीन कल्पनांसाठी खुले होते. मुघल दरबारातील जेसुइट्स, साम्राज्याचे रूपांतर करण्याच्या निरर्थक कल्पनांचे मनोरंजन करत होते. त्यांच्या शिक्षणासाठी त्यांचे स्वागत होते; त्याचाच भाग म्हणून राजदूत आणि व्यापारी त्यांच्या विदेशी भेटवस्तू आणि व्यापाराच्या आश्वासनांसाठी अनेक भेटवस्तू दिल्या घेतल्या जायच्या. कारागीर-साहसी त्यांचे कौशल्य आणि अपरिचित तंत्रज्ञानाच्या ज्ञानासाठी विशेषतः स्वागत केले गेले.

पॅडेस्टल सपोर्टच्या कल्पना आणि अॅकॅन्थस पानांचा वापर देखील मूळ युरोपीयन आहेत आणि शाहजहानच्या कारकिर्दीत मुघल वास्तुकलेच्या सजावटीतील समान घटक आहेत.

तरीही, चीन, इराण, युरोप आणि भारतातील वैशिष्ट्यांसह, त्याच्या सर्व निवडकतेसाठी, मुघलांच्या कलेने एक उज्ज्वल एकता प्राप्त केली. शाहजहानच्या कारकिर्दीच्या शेवटच्या वर्षात जेड कपमध्ये हे ऐक्य चांगल्या पद्धतीने दाखवले गेले आहे गेले आहे आणि आता राजवंशाच्या वैभवाच्या कथा दंतकथा कायम ऐकल्या सांगितल्या जातात.

- अमिता पेठे पैठणकर